¿Glastenbury? Tu querida madre, estulto. Que ni una mención haces al petulante nancy que está floodeando, y ni un quote sabes poner en condiciones. Ya hay que ser simple, ya.
Maldita sea tu estampa, que diría cierto prestigioso escritor.
¿Seguro que Abascal no es judío? Por sus rasgos lo pregunto
- Autor del tema vodokanal
- Fecha de inicio
Maldita sea tu estampa, que diría cierto prestigioso escritor.
Duffmannn
Baneado
- Desde
- 8 Feb 2017
- Mensajes
- 2.768
- Reputación
- 6.416
Euskal Herria Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua, Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi herrialde edo probintzia hauek barne hartzen ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.127.994 bizilagun zituen 2016an[1].
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieran Joanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».[2]
Euskal Herriko biztanleei euskal herritar edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— euskotar deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
Eduki-taula
1 Euskal Herria izena
1.1 Lurraldeari eman zaizkion izenak
1.1.1 Euskal Herria
1.1.2 Euskadi
1.1.3 Beste izen batzuk
1.2 Espainiako legearen arabera
1.3 Frantziako legearen arabera
1.4 Historian zehar
1.4.1 Lehenengo aipamenak
2 Ikurrak
3 Geografia fisikoa
3.1 Kostaldea
3.2 Mendiak
3.3 Ibaiak
3.4 Klima
3.4.1 Klima ozeanikoa
3.4.2 Mediterranear klima
3.4.3 Mendialdeko klima
3.4.4 Trantsizioko klima
4 Geografia politikoa
4.1 Datu orokorrak
4.2 Egungo mugak
4.3 Zazpi herrialdeak edo probintziak
4.4 Banaketa administratiboa
4.5 Hiriak eta udalerriak
5 Demografia
5.1 Ezaugarriak
5.2 Diaspora
5.3 Erlijioak
6 Historia
7 Politika
7.1 Euskal Herriko alderdi politikoak
7.2 Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
8 Kultura
8.1 Hizkuntzak
8.2 Literatura
8.3 Artea
8.4 Musika
8.5 Zinema
8.6 Antzerkia
8.7 Gastronomia
8.7.1 Platerak
8.7.2 Ardoak
9 Hezkuntza
10 Mitologia
11 Onomastika
12 Zerbitzuak
12.1 Erietxeak
12.2 Garraiobideak
12.2.1 Aireportuak
12.3 Itsas-portuak
13 Hedabideak
14 Kirolak
14.1 Pilota
14.2 Herri kirolak
14.3 Euskal Herriko selekzioak
14.4 Ibilbideak
15 Euskal herritar ospetsuak
16 Erreferentziak
17 Ikus, gainera
18 Kanpo loturak
Euskal Herria izena
Lurraldeari eman zaizkion izenak
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
Euskal Herria
Hitzez hitz hartzen badugu, euskararen lurraldea esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:[3]
« Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi Euskal Herria izena.
»
Greater Basque Country.svg
Bizkaia
Bandera de Vizcaya 2007.svg
Gipuzkoa
Guipúzcoa.svg
Lapurdi
Flag of Lapurdi.svg
Nafarroa Beherea
Bandera Navarra.svg
Zuberoa
Flag of Zuberoa.svg
Nafarroa Garaia
Bandera de Navarra.svg
Araba
Álava.svg
Espainia
Frantzia
Euskadi
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, Euzkadi formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuaren sorrerarekin batera, euskara batukoa den Euskadi forma nagusitu da). Izan ere, Euskal Herria «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta Euskadi hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona, independentismo kutsua Euskal Herria izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, Euskadi terminoa gehienbat Euskal Autonomia Erkidegoa esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.[4][5]
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Euskal Herriaren banaketa administratiboak.
Beste izen batzuk
XIX. mendearen bigarren erdian, Euskeria, Euskaria eta Euskadia terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
Nafarroako Foru Erkidegoa.
Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
Espainiako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Hego Euskal Herria», «Euskal Autonomia Erkidegoa» eta «Nafarroako Foru Erkidegoa»
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan Euskadi ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, Euskal Herria izenak bi adiera ditu:[6]
Pueblo vasco = euskal herria
« 1. artikulua:
Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
»
País Vasco = Euskal Autonomia Erkidegoa
« 2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.
»
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean Euskal Herria izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.[7]
Frantziako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Ipar Euskal Herria», «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)» eta «Euskal Hirigune Elkargoa»
Euskal Herria (frantsesez Pays basque) Frantziako herrialde administratiboa (pays) da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena.
2017ko urtarrilaren 1etik aurrera Ipar Euskal Herriko udalerriak, Eskiula eta Jeztaze ez beste, Euskal Hirigune Elkargoa erakundearen barnean egituraketa administratibo bateratua du. Erakunde honek izaera administratiboa berria du, Elkargoaren barneko udalerriei eskumen gehiago emanez. Horretarako, jada Frantziako lurralde egituraketa eta zuzenbidean dagoen hirigune elkargoa deritzon entitatean oinarritua antolatua dago.
Historian zehar
Lehenengo aipamenak
Joan Perez Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, eusquel erriau dago idatzita.
Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriko hitzak: eusquel erriau (Euskal Herri hau).
Ezagunak diren Euskal Herria izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta Euskal Herria izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
Joanes Leizarraga lapurtarraren Testamentu Berrian (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:[8]
ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian
[...]
batbederak daki Heuskal Herrian kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den
[...]
batez minzatzera erraiten da Heuskalerri guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.
Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:[9]
beti zagie laudatu
zegaiti dozun Euskel Erria
ainbat bentajaz dotadu.
[...]
zegaiti Euskel Errian dira
eder guztiok dotadu
[...]
zeñetan ditut ezautu
Euskel Erriau oi nola eben
errege batek pobladu.
Esteve Materra frantziar euskaldunduaren Doctrina Christiana liburuxkan (1617an argitaratua, Bordelen) bost aldiz ageri da:[10]
Miretsico duçue, aguian, nic, Euscal-Herrico ez-naicelaric, euscaraz esquiribatceco ausartciaren hartcea.
iduritcen çait hoben nuqueiela, eta are eçagutça gutitaco eta esquer-gabe içanen nincela, baldin Euscal-Herrian ikhassia Euscal-Herrico probetchutan emplegatu ez-panu.
(...) ba-daquit Euscal-Herrian anhitz moldez minçatcen direla, eta nori bere herrico euscara çaicala hoberenic eta ederrenic.
Ordea ea Saraco euscara denz Euscal-Herrico hoberena eta garbiena, ez-naiz ni hartara sartcen, bat-bederac emanen du bere iduriric.
Axular nafarrak, bere Gero maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:[11]
Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira Euskal Herrian. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.
Ikurrak
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.[12] Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.[13] Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian)[14] lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea.[15]
Ikurrina
Arrano Beltza
Zazpiak Bat
Nafarroako bandera (1931-1937)
Nafarroako armarria
Lauburua
Geografia fisikoa
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutik Bardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
Kostaldea
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Plentzian Butroe ibaia itsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia eta Gorliz artean
Bizkaiko golkoan,[16] Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai, Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatik Zumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira.[17] Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
Euskal Herriko kostaldearen NASAren satelite bidezko ikuspegia.
Mendiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da.[18]
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte.[19]
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
Ibaiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km).[20] Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek.[21] Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik.[22] Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau Hegoaldean daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean, Iparraldean. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
Klima
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
Klima ozeanikoa
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
Tenperatura: Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
Prezipitazioa: Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
Berezitasun Klimatikoa: Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
Mediterranear klima
Mediterranear klima, Euskal Herrian
Tenperatura: Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
Prezipitazioak: Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
Berezitasun klimatikoak: ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
Mendialdeko klima
Tenperatura: Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
Prezipitazioak: Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren, Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
Trantsizioko klima
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
Geografia politikoa
Datu orokorrak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:[23]
Herrialdea Azalera (km²) Hiriburua Udalerri kopurua
Euskal Herria 20.950,3 Iruñea 685
Araba 3.316,9 Gasteiz 53
Bizkaia 2.236,7 Bilbo 113
Gipuzkoa 1.980,3 Donostia 88
Lapurdi 855,7 Baiona 41
Nafarroa Beherea 1.325,2 Donibane Garazi 75
Nafarroa Garaia 10.421,0 Iruñea 272
Zuberoa 814,5 Maule-Lextarre 43
Egungo mugak
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain simplerra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
Errioxa
Gaztela eta Leon
Aragoi
Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
Gaztela eta Leon
Kantabria
Iparraldean Frantziako departamendu bat:
Landak
Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
Bearno
Euskal Herria Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua, Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi herrialde edo probintzia hauek barne hartzen ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.127.994 bizilagun zituen 2016an[1].
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieran Joanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».[2]
Euskal Herriko biztanleei euskal herritar edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— euskotar deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
Eduki-taula
1 Euskal Herria izena
1.1 Lurraldeari eman zaizkion izenak
1.1.1 Euskal Herria
1.1.2 Euskadi
1.1.3 Beste izen batzuk
1.2 Espainiako legearen arabera
1.3 Frantziako legearen arabera
1.4 Historian zehar
1.4.1 Lehenengo aipamenak
2 Ikurrak
3 Geografia fisikoa
3.1 Kostaldea
3.2 Mendiak
3.3 Ibaiak
3.4 Klima
3.4.1 Klima ozeanikoa
3.4.2 Mediterranear klima
3.4.3 Mendialdeko klima
3.4.4 Trantsizioko klima
4 Geografia politikoa
4.1 Datu orokorrak
4.2 Egungo mugak
4.3 Zazpi herrialdeak edo probintziak
4.4 Banaketa administratiboa
4.5 Hiriak eta udalerriak
5 Demografia
5.1 Ezaugarriak
5.2 Diaspora
5.3 Erlijioak
6 Historia
7 Politika
7.1 Euskal Herriko alderdi politikoak
7.2 Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
8 Kultura
8.1 Hizkuntzak
8.2 Literatura
8.3 Artea
8.4 Musika
8.5 Zinema
8.6 Antzerkia
8.7 Gastronomia
8.7.1 Platerak
8.7.2 Ardoak
9 Hezkuntza
10 Mitologia
11 Onomastika
12 Zerbitzuak
12.1 Erietxeak
12.2 Garraiobideak
12.2.1 Aireportuak
12.3 Itsas-portuak
13 Hedabideak
14 Kirolak
14.1 Pilota
14.2 Herri kirolak
14.3 Euskal Herriko selekzioak
14.4 Ibilbideak
15 Euskal herritar ospetsuak
16 Erreferentziak
17 Ikus, gainera
18 Kanpo loturak
Euskal Herria izena
Lurraldeari eman zaizkion izenak
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
Euskal Herria
Hitzez hitz hartzen badugu, euskararen lurraldea esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:[3]
« Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi Euskal Herria izena.
»
Greater Basque Country.svg
Bizkaia
Bandera de Vizcaya 2007.svg
Gipuzkoa
Guipúzcoa.svg
Lapurdi
Flag of Lapurdi.svg
Nafarroa Beherea
Bandera Navarra.svg
Zuberoa
Flag of Zuberoa.svg
Nafarroa Garaia
Bandera de Navarra.svg
Araba
Álava.svg
Espainia
Frantzia
Euskadi
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, Euzkadi formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuaren sorrerarekin batera, euskara batukoa den Euskadi forma nagusitu da). Izan ere, Euskal Herria «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta Euskadi hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona, independentismo kutsua Euskal Herria izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, Euskadi terminoa gehienbat Euskal Autonomia Erkidegoa esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.[4][5]
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Euskal Herriaren banaketa administratiboak.
Beste izen batzuk
XIX. mendearen bigarren erdian, Euskeria, Euskaria eta Euskadia terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
Nafarroako Foru Erkidegoa.
Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
Espainiako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Hego Euskal Herria», «Euskal Autonomia Erkidegoa» eta «Nafarroako Foru Erkidegoa»
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan Euskadi ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, Euskal Herria izenak bi adiera ditu:[6]
Pueblo vasco = euskal herria
« 1. artikulua:
Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
»
País Vasco = Euskal Autonomia Erkidegoa
« 2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.
»
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean Euskal Herria izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.[7]
Frantziako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Ipar Euskal Herria», «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)» eta «Euskal Hirigune Elkargoa»
Euskal Herria (frantsesez Pays basque) Frantziako herrialde administratiboa (pays) da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena.
2017ko urtarrilaren 1etik aurrera Ipar Euskal Herriko udalerriak, Eskiula eta Jeztaze ez beste, Euskal Hirigune Elkargoa erakundearen barnean egituraketa administratibo bateratua du. Erakunde honek izaera administratiboa berria du, Elkargoaren barneko udalerriei eskumen gehiago emanez. Horretarako, jada Frantziako lurralde egituraketa eta zuzenbidean dagoen hirigune elkargoa deritzon entitatean oinarritua antolatua dago.
Historian zehar
Lehenengo aipamenak
Joan Perez Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, eusquel erriau dago idatzita.
Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriko hitzak: eusquel erriau (Euskal Herri hau).
Ezagunak diren Euskal Herria izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta Euskal Herria izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
Joanes Leizarraga lapurtarraren Testamentu Berrian (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:[8]
ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian
[...]
batbederak daki Heuskal Herrian kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den
[...]
batez minzatzera erraiten da Heuskalerri guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.
Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:[9]
beti zagie laudatu
zegaiti dozun Euskel Erria
ainbat bentajaz dotadu.
[...]
zegaiti Euskel Errian dira
eder guztiok dotadu
[...]
zeñetan ditut ezautu
Euskel Erriau oi nola eben
errege batek pobladu.
Esteve Materra frantziar euskaldunduaren Doctrina Christiana liburuxkan (1617an argitaratua, Bordelen) bost aldiz ageri da:[10]
Miretsico duçue, aguian, nic, Euscal-Herrico ez-naicelaric, euscaraz esquiribatceco ausartciaren hartcea.
iduritcen çait hoben nuqueiela, eta are eçagutça gutitaco eta esquer-gabe içanen nincela, baldin Euscal-Herrian ikhassia Euscal-Herrico probetchutan emplegatu ez-panu.
(...) ba-daquit Euscal-Herrian anhitz moldez minçatcen direla, eta nori bere herrico euscara çaicala hoberenic eta ederrenic.
Ordea ea Saraco euscara denz Euscal-Herrico hoberena eta garbiena, ez-naiz ni hartara sartcen, bat-bederac emanen du bere iduriric.
Axular nafarrak, bere Gero maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:[11]
Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira Euskal Herrian. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.
Ikurrak
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.[12] Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.[13] Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian)[14] lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea.[15]
Ikurrina
Arrano Beltza
Zazpiak Bat
Nafarroako bandera (1931-1937)
Nafarroako armarria
Lauburua
Geografia fisikoa
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutik Bardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
Kostaldea
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Plentzian Butroe ibaia itsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia eta Gorliz artean
Bizkaiko golkoan,[16] Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai, Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatik Zumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira.[17] Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
Euskal Herriko kostaldearen NASAren satelite bidezko ikuspegia.
Mendiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da.[18]
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte.[19]
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
Ibaiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km).[20] Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek.[21] Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik.[22] Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau Hegoaldean daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean, Iparraldean. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
Klima
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
Klima ozeanikoa
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
Tenperatura: Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
Prezipitazioa: Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
Berezitasun Klimatikoa: Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
Mediterranear klima
Mediterranear klima, Euskal Herrian
Tenperatura: Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
Prezipitazioak: Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
Berezitasun klimatikoak: ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
Mendialdeko klima
Tenperatura: Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
Prezipitazioak: Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren, Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
Trantsizioko klima
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
Geografia politikoa
Datu orokorrak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:[23]
Herrialdea Azalera (km²) Hiriburua Udalerri kopurua
Euskal Herria 20.950,3 Iruñea 685
Araba 3.316,9 Gasteiz 53
Bizkaia 2.236,7 Bilbo 113
Gipuzkoa 1.980,3 Donostia 88
Lapurdi 855,7 Baiona 41
Nafarroa Beherea 1.325,2 Donibane Garazi 75
Nafarroa Garaia 10.421,0 Iruñea 272
Zuberoa 814,5 Maule-Lextarre 43
Egungo mugak
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain simplerra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
Errioxa
Gaztela eta Leon
Aragoi
Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
Gaztela eta Leon
Kantabria
Iparraldean Frantziako departamendu bat:
Landak
Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
Bearno
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieran Joanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».[2]
Euskal Herriko biztanleei euskal herritar edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— euskotar deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
Eduki-taula
1 Euskal Herria izena
1.1 Lurraldeari eman zaizkion izenak
1.1.1 Euskal Herria
1.1.2 Euskadi
1.1.3 Beste izen batzuk
1.2 Espainiako legearen arabera
1.3 Frantziako legearen arabera
1.4 Historian zehar
1.4.1 Lehenengo aipamenak
2 Ikurrak
3 Geografia fisikoa
3.1 Kostaldea
3.2 Mendiak
3.3 Ibaiak
3.4 Klima
3.4.1 Klima ozeanikoa
3.4.2 Mediterranear klima
3.4.3 Mendialdeko klima
3.4.4 Trantsizioko klima
4 Geografia politikoa
4.1 Datu orokorrak
4.2 Egungo mugak
4.3 Zazpi herrialdeak edo probintziak
4.4 Banaketa administratiboa
4.5 Hiriak eta udalerriak
5 Demografia
5.1 Ezaugarriak
5.2 Diaspora
5.3 Erlijioak
6 Historia
7 Politika
7.1 Euskal Herriko alderdi politikoak
7.2 Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
8 Kultura
8.1 Hizkuntzak
8.2 Literatura
8.3 Artea
8.4 Musika
8.5 Zinema
8.6 Antzerkia
8.7 Gastronomia
8.7.1 Platerak
8.7.2 Ardoak
9 Hezkuntza
10 Mitologia
11 Onomastika
12 Zerbitzuak
12.1 Erietxeak
12.2 Garraiobideak
12.2.1 Aireportuak
12.3 Itsas-portuak
13 Hedabideak
14 Kirolak
14.1 Pilota
14.2 Herri kirolak
14.3 Euskal Herriko selekzioak
14.4 Ibilbideak
15 Euskal herritar ospetsuak
16 Erreferentziak
17 Ikus, gainera
18 Kanpo loturak
Euskal Herria izena
Lurraldeari eman zaizkion izenak
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
Euskal Herria
Hitzez hitz hartzen badugu, euskararen lurraldea esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:[3]
« Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi Euskal Herria izena.
»
Greater Basque Country.svg
Bizkaia
Bandera de Vizcaya 2007.svg
Gipuzkoa
Guipúzcoa.svg
Lapurdi
Flag of Lapurdi.svg
Nafarroa Beherea
Bandera Navarra.svg
Zuberoa
Flag of Zuberoa.svg
Nafarroa Garaia
Bandera de Navarra.svg
Araba
Álava.svg
Espainia
Frantzia
Euskadi
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, Euzkadi formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuaren sorrerarekin batera, euskara batukoa den Euskadi forma nagusitu da). Izan ere, Euskal Herria «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta Euskadi hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona, independentismo kutsua Euskal Herria izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, Euskadi terminoa gehienbat Euskal Autonomia Erkidegoa esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.[4][5]
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Euskal Herriaren banaketa administratiboak.
Beste izen batzuk
XIX. mendearen bigarren erdian, Euskeria, Euskaria eta Euskadia terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
Nafarroako Foru Erkidegoa.
Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
Espainiako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Hego Euskal Herria», «Euskal Autonomia Erkidegoa» eta «Nafarroako Foru Erkidegoa»
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan Euskadi ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, Euskal Herria izenak bi adiera ditu:[6]
Pueblo vasco = euskal herria
« 1. artikulua:
Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
»
País Vasco = Euskal Autonomia Erkidegoa
« 2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.
»
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean Euskal Herria izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.[7]
Frantziako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Ipar Euskal Herria», «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)» eta «Euskal Hirigune Elkargoa»
Euskal Herria (frantsesez Pays basque) Frantziako herrialde administratiboa (pays) da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena.
2017ko urtarrilaren 1etik aurrera Ipar Euskal Herriko udalerriak, Eskiula eta Jeztaze ez beste, Euskal Hirigune Elkargoa erakundearen barnean egituraketa administratibo bateratua du. Erakunde honek izaera administratiboa berria du, Elkargoaren barneko udalerriei eskumen gehiago emanez. Horretarako, jada Frantziako lurralde egituraketa eta zuzenbidean dagoen hirigune elkargoa deritzon entitatean oinarritua antolatua dago.
Historian zehar
Lehenengo aipamenak
Joan Perez Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, eusquel erriau dago idatzita.
Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriko hitzak: eusquel erriau (Euskal Herri hau).
Ezagunak diren Euskal Herria izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta Euskal Herria izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
Joanes Leizarraga lapurtarraren Testamentu Berrian (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:[8]
ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian
[...]
batbederak daki Heuskal Herrian kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den
[...]
batez minzatzera erraiten da Heuskalerri guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.
Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:[9]
beti zagie laudatu
zegaiti dozun Euskel Erria
ainbat bentajaz dotadu.
[...]
zegaiti Euskel Errian dira
eder guztiok dotadu
[...]
zeñetan ditut ezautu
Euskel Erriau oi nola eben
errege batek pobladu.
Esteve Materra frantziar euskaldunduaren Doctrina Christiana liburuxkan (1617an argitaratua, Bordelen) bost aldiz ageri da:[10]
Miretsico duçue, aguian, nic, Euscal-Herrico ez-naicelaric, euscaraz esquiribatceco ausartciaren hartcea.
iduritcen çait hoben nuqueiela, eta are eçagutça gutitaco eta esquer-gabe içanen nincela, baldin Euscal-Herrian ikhassia Euscal-Herrico probetchutan emplegatu ez-panu.
(...) ba-daquit Euscal-Herrian anhitz moldez minçatcen direla, eta nori bere herrico euscara çaicala hoberenic eta ederrenic.
Ordea ea Saraco euscara denz Euscal-Herrico hoberena eta garbiena, ez-naiz ni hartara sartcen, bat-bederac emanen du bere iduriric.
Axular nafarrak, bere Gero maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:[11]
Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira Euskal Herrian. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.
Ikurrak
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.[12] Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.[13] Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian)[14] lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea.[15]
Ikurrina
Arrano Beltza
Zazpiak Bat
Nafarroako bandera (1931-1937)
Nafarroako armarria
Lauburua
Geografia fisikoa
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutik Bardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
Kostaldea
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Plentzian Butroe ibaia itsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia eta Gorliz artean
Bizkaiko golkoan,[16] Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai, Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatik Zumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira.[17] Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
Euskal Herriko kostaldearen NASAren satelite bidezko ikuspegia.
Mendiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da.[18]
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte.[19]
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
Ibaiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km).[20] Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek.[21] Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik.[22] Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau Hegoaldean daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean, Iparraldean. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
Klima
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
Klima ozeanikoa
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
Tenperatura: Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
Prezipitazioa: Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
Berezitasun Klimatikoa: Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
Mediterranear klima
Mediterranear klima, Euskal Herrian
Tenperatura: Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
Prezipitazioak: Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
Berezitasun klimatikoak: ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
Mendialdeko klima
Tenperatura: Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
Prezipitazioak: Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren, Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
Trantsizioko klima
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
Geografia politikoa
Datu orokorrak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:[23]
Herrialdea Azalera (km²) Hiriburua Udalerri kopurua
Euskal Herria 20.950,3 Iruñea 685
Araba 3.316,9 Gasteiz 53
Bizkaia 2.236,7 Bilbo 113
Gipuzkoa 1.980,3 Donostia 88
Lapurdi 855,7 Baiona 41
Nafarroa Beherea 1.325,2 Donibane Garazi 75
Nafarroa Garaia 10.421,0 Iruñea 272
Zuberoa 814,5 Maule-Lextarre 43
Egungo mugak
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain simplerra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
Errioxa
Gaztela eta Leon
Aragoi
Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
Gaztela eta Leon
Kantabria
Iparraldean Frantziako departamendu bat:
Landak
Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
Bearno
Euskal Herria Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua, Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi herrialde edo probintzia hauek barne hartzen ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.127.994 bizilagun zituen 2016an[1].
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieran Joanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».[2]
Euskal Herriko biztanleei euskal herritar edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— euskotar deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
Eduki-taula
1 Euskal Herria izena
1.1 Lurraldeari eman zaizkion izenak
1.1.1 Euskal Herria
1.1.2 Euskadi
1.1.3 Beste izen batzuk
1.2 Espainiako legearen arabera
1.3 Frantziako legearen arabera
1.4 Historian zehar
1.4.1 Lehenengo aipamenak
2 Ikurrak
3 Geografia fisikoa
3.1 Kostaldea
3.2 Mendiak
3.3 Ibaiak
3.4 Klima
3.4.1 Klima ozeanikoa
3.4.2 Mediterranear klima
3.4.3 Mendialdeko klima
3.4.4 Trantsizioko klima
4 Geografia politikoa
4.1 Datu orokorrak
4.2 Egungo mugak
4.3 Zazpi herrialdeak edo probintziak
4.4 Banaketa administratiboa
4.5 Hiriak eta udalerriak
5 Demografia
5.1 Ezaugarriak
5.2 Diaspora
5.3 Erlijioak
6 Historia
7 Politika
7.1 Euskal Herriko alderdi politikoak
7.2 Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
8 Kultura
8.1 Hizkuntzak
8.2 Literatura
8.3 Artea
8.4 Musika
8.5 Zinema
8.6 Antzerkia
8.7 Gastronomia
8.7.1 Platerak
8.7.2 Ardoak
9 Hezkuntza
10 Mitologia
11 Onomastika
12 Zerbitzuak
12.1 Erietxeak
12.2 Garraiobideak
12.2.1 Aireportuak
12.3 Itsas-portuak
13 Hedabideak
14 Kirolak
14.1 Pilota
14.2 Herri kirolak
14.3 Euskal Herriko selekzioak
14.4 Ibilbideak
15 Euskal herritar ospetsuak
16 Erreferentziak
17 Ikus, gainera
18 Kanpo loturak
Euskal Herria izena
Lurraldeari eman zaizkion izenak
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
Euskal Herria
Hitzez hitz hartzen badugu, euskararen lurraldea esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:[3]
« Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi Euskal Herria izena.
»
Greater Basque Country.svg
Bizkaia
Bandera de Vizcaya 2007.svg
Gipuzkoa
Guipúzcoa.svg
Lapurdi
Flag of Lapurdi.svg
Nafarroa Beherea
Bandera Navarra.svg
Zuberoa
Flag of Zuberoa.svg
Nafarroa Garaia
Bandera de Navarra.svg
Araba
Álava.svg
Espainia
Frantzia
Euskadi
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, Euzkadi formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuaren sorrerarekin batera, euskara batukoa den Euskadi forma nagusitu da). Izan ere, Euskal Herria «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta Euskadi hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona, independentismo kutsua Euskal Herria izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, Euskadi terminoa gehienbat Euskal Autonomia Erkidegoa esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.[4][5]
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Euskal Herriaren banaketa administratiboak.
Beste izen batzuk
XIX. mendearen bigarren erdian, Euskeria, Euskaria eta Euskadia terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
Nafarroako Foru Erkidegoa.
Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
Espainiako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Hego Euskal Herria», «Euskal Autonomia Erkidegoa» eta «Nafarroako Foru Erkidegoa»
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan Euskadi ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, Euskal Herria izenak bi adiera ditu:[6]
Pueblo vasco = euskal herria
« 1. artikulua:
Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
»
País Vasco = Euskal Autonomia Erkidegoa
« 2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.
»
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean Euskal Herria izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.[7]
Frantziako legearen arabera
Sakontzeko, irakurri: «Ipar Euskal Herria», «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)» eta «Euskal Hirigune Elkargoa»
Euskal Herria (frantsesez Pays basque) Frantziako herrialde administratiboa (pays) da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena.
2017ko urtarrilaren 1etik aurrera Ipar Euskal Herriko udalerriak, Eskiula eta Jeztaze ez beste, Euskal Hirigune Elkargoa erakundearen barnean egituraketa administratibo bateratua du. Erakunde honek izaera administratiboa berria du, Elkargoaren barneko udalerriei eskumen gehiago emanez. Horretarako, jada Frantziako lurralde egituraketa eta zuzenbidean dagoen hirigune elkargoa deritzon entitatean oinarritua antolatua dago.
Historian zehar
Lehenengo aipamenak
Joan Perez Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, eusquel erriau dago idatzita.
Lazarragaren eskuizkribuko 18. orriko hitzak: eusquel erriau (Euskal Herri hau).
Ezagunak diren Euskal Herria izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta Euskal Herria izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
Joanes Leizarraga lapurtarraren Testamentu Berrian (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:[8]
ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian
[...]
batbederak daki Heuskal Herrian kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den
[...]
batez minzatzera erraiten da Heuskalerri guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.
Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:[9]
beti zagie laudatu
zegaiti dozun Euskel Erria
ainbat bentajaz dotadu.
[...]
zegaiti Euskel Errian dira
eder guztiok dotadu
[...]
zeñetan ditut ezautu
Euskel Erriau oi nola eben
errege batek pobladu.
Esteve Materra frantziar euskaldunduaren Doctrina Christiana liburuxkan (1617an argitaratua, Bordelen) bost aldiz ageri da:[10]
Miretsico duçue, aguian, nic, Euscal-Herrico ez-naicelaric, euscaraz esquiribatceco ausartciaren hartcea.
iduritcen çait hoben nuqueiela, eta are eçagutça gutitaco eta esquer-gabe içanen nincela, baldin Euscal-Herrian ikhassia Euscal-Herrico probetchutan emplegatu ez-panu.
(...) ba-daquit Euscal-Herrian anhitz moldez minçatcen direla, eta nori bere herrico euscara çaicala hoberenic eta ederrenic.
Ordea ea Saraco euscara denz Euscal-Herrico hoberena eta garbiena, ez-naiz ni hartara sartcen, bat-bederac emanen du bere iduriric.
Axular nafarrak, bere Gero maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:[11]
Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira Euskal Herrian. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.
Ikurrak
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.[12] Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.[13] Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian)[14] lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea.[15]
Ikurrina
Arrano Beltza
Zazpiak Bat
Nafarroako bandera (1931-1937)
Nafarroako armarria
Lauburua
Geografia fisikoa
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutik Bardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
Kostaldea
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Plentzian Butroe ibaia itsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia eta Gorliz artean
Bizkaiko golkoan,[16] Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai, Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatik Zumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira.[17] Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
Euskal Herriko kostaldearen NASAren satelite bidezko ikuspegia.
Mendiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da.[18]
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte.[19]
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
Ibaiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km).[20] Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek.[21] Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik.[22] Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau Hegoaldean daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean, Iparraldean. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
Klima
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
Klima ozeanikoa
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
Tenperatura: Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
Prezipitazioa: Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
Berezitasun Klimatikoa: Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
Mediterranear klima
Mediterranear klima, Euskal Herrian
Tenperatura: Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
Prezipitazioak: Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
Berezitasun klimatikoak: ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
Mendialdeko klima
Tenperatura: Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
Prezipitazioak: Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren, Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
Trantsizioko klima
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
Geografia politikoa
Datu orokorrak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:[23]
Herrialdea Azalera (km²) Hiriburua Udalerri kopurua
Euskal Herria 20.950,3 Iruñea 685
Araba 3.316,9 Gasteiz 53
Bizkaia 2.236,7 Bilbo 113
Gipuzkoa 1.980,3 Donostia 88
Lapurdi 855,7 Baiona 41
Nafarroa Beherea 1.325,2 Donibane Garazi 75
Nafarroa Garaia 10.421,0 Iruñea 272
Zuberoa 814,5 Maule-Lextarre 43
Egungo mugak
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain simplerra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
Errioxa
Gaztela eta Leon
Aragoi
Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
Gaztela eta Leon
Kantabria
Iparraldean Frantziako departamendu bat:
Landak
Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
Bearno
Por cierto, reportad los floodeos del petulante nancy de Duffmannn.
---------- Post added 01-nov-2018 at 20:40 ----------
Ya sé qué os pasa... os joroba que esto pueda restar votos a VOX. ¿Es eso, no? Traidores hasta la tumba.
---------- Post added 01-nov-2018 at 20:40 ----------
¿Y a ti qué te pasa, estulto? oscuro era tu abuelo, tu verdadero abuelo quiero decir.
Ya sé qué os pasa... os joroba que esto pueda restar votos a VOX. ¿Es eso, no? Traidores hasta la tumba.
ZASCA
Baneado
En un hilo que tú abriste sobre la importación de pagapensiones bulgaros para las campañas agricolas de Castilla y León, se han vertido comentarios muy interesantes que te dejan en ridículo.
Podrías responder y no dejar morir tu propio hilo.
No ha ocurrido nada de eso en el hilo, tienes mucha imaginación o cero idea de lo que es debatir
ZASCA
Baneado
ciberobrero
Madmaxista
- Desde
- 15 Abr 2017
- Mensajes
- 25.482
- Reputación
- 65.145
Los judíos dañinos parecer verse más con este look
Punto extra para el que sepa quién es la bicha.
Punto extra para el que sepa quién es la bicha.
Pues el nombre podemos verlo ahí, pero dinos, ¿quién es (a qué se dedica) y por qué traes su foto?Los judíos dañinos parecer verse más con este look
Punto extra para el que sepa quién es la bicha.
Hacendado
Madmaxista
- Desde
- 27 Abr 2010
- Mensajes
- 14.992
- Reputación
- 24.709
Lo cierto es que hay una obsesión de los judíos y los masones con España, han jugado destruirla y no pararan hasta conseguirlo. No me extrañaría que Abascal fuera otro criptojudio de libro.
Torra, su homólogo del PNV, también son judiazos de libro que se activaron para echar a Rajoy del poder.
En España está casi todo perdido por no decir todo, la única esperanza reside, como en 1808 en el pueblo, que luego volver a a ser traicionado y humillado vilmente.
Torra, su homólogo del PNV, también son judiazos de libro que se activaron para echar a Rajoy del poder.
En España está casi todo perdido por no decir todo, la única esperanza reside, como en 1808 en el pueblo, que luego volver a a ser traicionado y humillado vilmente.
Soraya48
Forero Paco Demier
- Desde
- 15 Ago 2023
- Mensajes
- 30
- Reputación
- 6
Vaaaaayaaaaa que Abascal es judío- como lo somos todos los españoles- sefardíes-
